– डॉ. वसुधा विनोद देव
लोकमान्य बाळ गंगाधर टिळक भारतीय असंतोषाचे जनक, उत्कृष्ट लेखक, धुरंधर राजकारणी, तत्वज्ञ, समाज सुधारक, श्रीमदभगवदगीतेचे भाष्यकार, थोर राष्ट्रभक्त, थोर द्रष्टे अशा अनेक भूमिकामधून आपण त्यांचा आदर करतो। परंतु त्यांचे शिक्षण विषयक विचारांचा ज्या प्रकारे उहापोह होणे गरजेचे होते तेवढे झाले नाही आणि आज जेव्हा आपण NEP २०२० च्या दालनात प्रवेश करीत आहोत तेव्हा एक बाब नाकारून चालणार नाही की आज ज्या विचारांचा आपण अंतर्भाव शिक्षण प्रणालीत करीत आहोत हे विचार शिक्षण तज्ज्ञ मा। लोकमान्य टिळक ह्यांनी ह्यापूर्वीच मांडले आहेत।
लोकमान्यांची लेखणी जी विविध विषयावर भाष्य करीत होती त्यात शिक्षण ह्या विषयाला सुद्धा तिने केवळ स्पर्शच केला नाही तर भारतीय विचारधारेनुसार पुढील किती तरी पिढ्यांचा विचार त्यांनी केला आणि म्हणून ते द्रष्टे ठरतात। शिक्षणाबाबतची विलक्षण आस्था त्यांना होती। शिक्षणाचा सर्वांगीण विचार त्यांनी केला। भारतीय समाजाच्या मनाची जडण घडण, भारताचा उज्वल इतिहास, भारताची सांस्कृतिक परंपरा, ब्रिटिशांनी स्वतःच्या राज्यकारभारासाठी पूरक ठरणाऱ्या व्यक्ती निर्माण करणारे नि:सत्व ध्येयशून्य शिक्षण व त्याबाबतचा रोष व ह्या तत्कालीन परिस्थितीत त्यांनी सुरु केलेले राष्ट्रीय शिक्षण, अशा अनेक बाबींचा विचार त्यांनी केला। शिक्षण हे राष्ट्रहित साधणारेच असावे हा त्यांचा अट्टाहास होता। देशाची शिक्षण पद्धती ही देश हिताचीच असायला हवी हाच त्यांचा अट्टाहास त्यांच्या विचारात आपणास पहावयास मिळतो। “विद्यापीठे म्हणजे परीक्षा घेऊन पदवी देणाऱ्या कंपन्या झाल्या आहेत” अशी टीकाही त्यांनी विद्यापीठीय शिक्षणाच्या बाबतीत केल्याचे आढळते। विद्यापीठे ही विद्वत्तेची माहेरघरे असावी ही त्यांची धारणा होती, आपण ज्याला राष्ट्रीय शिक्षण म्हणतो, राष्ट्र निर्मिती करिता शिक्षण म्हणतो, ह्या संकल्पनांचा उगम त्यांच्या विचारात बघावयास मिळतो असे म्हटल्यास वावगे ठरणार नाही। कारण राष्ट्रीय शिक्षण हे शिक्षण विषयक ध्येयाच्या अंतिम सध्याचे पहिले साधन ते मानतात। देशाभिमान वाढविणारे शिक्षण, नितीमत्ता निर्माण करणारे, राष्ट्रीय चारित्र्य, राष्ट्रीय शील, निर्माण करणारे जोपासणारे शिक्षण त्यांना अपेक्षित आहे। शिक्षणाच्या माध्यमातून लोकांना उदरनिर्वाह पण मिळायला हवा ही बाब त्यांनी दुर्लक्षिलेली नाही आणि त्याकरिता शिक्षणाच्या माध्यमातून उद्योगाचे शिक्षण मिळावे ह्यावरही त्यांचा भर आढळतो। संशोधन कार्यावर त्यांचा भर होता। नवनवीन ज्ञानाची निर्मिती होऊन हा समाज नवीन जगाला सामोरे जाण्यासाठी सक्षम असला पाहिजे, त्याच बरोबर ह्या समाजाला धर्माचे रक्षण करण्याची पात्रताही अंगी विकसित व्हायला हवी ही त्यांची धारणा होती। संपूर्ण समाज शिक्षित होणे ही शासनाची जबाबदारी आहे आणि म्हणूनच शिक्षण हे सक्तीचे असावे हा विचार मांडणारे, ज्या काळात “तुम्ही शिका पण स्वराज्य मागू नका” असा राज्यकर्त्यांचा दृष्टीकोन, त्या काळात राष्ट्रीय शिक्षणाची भूमिका आग्रहाने मांडणारे आणि राष्ट्रीय शिक्षणाचा प्रत्यक्ष शाळा महाविद्यालयात राबवणूक करणारे लोकमान्य म्हणजे “आद्य राष्ट्रीय शैक्षणिक क्रांतिकारकच” आहेत।
त्यांचा शिक्षण विषयक विचारांचा गाभा हा राष्ट्रीयत्व हाच आहे। शिक्षणाची परिभाषा करताना लोकमान्य म्हणतात “राष्ट्रीय शिक्षण केवळ लिहिणे वाचणे, व्यापार उदीम उद्योग धंदे, व्यवसाय ह्यापुरतेच मर्यादित नसावे तर त्याला नैतिक मूल्यांचा पाया असावा। ज्या शिक्षणाने चारित्र्य निर्माण होईल, “मी राष्ट्राकरिता मारण्यास तयार आहे” अशी बुद्धी निर्माण होईल तेच खरे शिक्षण होय। राष्ट्र निर्मितीची व राष्ट्रीय पुनरुत्थानाची प्रक्रिया म्हणून ते शिक्षणाकडे बघतात। लोकमान्यांना शिक्षण हे राष्ट्रीय शिक्षण ह्या भूमिकेतून अपेक्षित आहे आणि ह्या दृष्टीकोनातून त्यांनी जी शिक्षणाची ध्येये मांडली ती पुढील प्रमाणे।
- स्वराज्याकरिता शिक्षण : शिक्षणातून स्वराज्याचे प्रेम आणि जागृती निर्माण व्हावयास हवी आणि ह्यासाठी समाजातील सर्व स्तरातील लोकांना शिक्षण द्यावयास हवे। बुद्धी कमीजास्त असेल पण सर्वांवर राष्ट्रीय विचारांचा ठसा उमटायला हवा। राष्ट्रीय शिक्षणाची थट्टा म्हणजे बुद्धिमत्तेचा दुरुपयोग असे त्यांचे स्पष्ट मत आहे। राष्ट्रीय शिक्षणातून पोट भरण्याचे सामर्थ्य निर्माण व्हावयास हवे आणि ह्यासाठी राजकीय सिद्धांताचे व सामाजिक प्रमेयांचे ज्ञान लहानपणापासूनच मुलांना द्यावयास हवे। प्रजेचे हक्क काय असतात हे जसे मुलांना समजायला हवे त्याच प्रमाणे जातीभेद जातीद्वेष व ह्या योगाने आमचा देश कसा विभागला जात आहे ह्याचे ज्ञानही मुलांना मिळायला पाहिजे आणि हा जातीभेद मोडण्याची आवश्यकता असून तो मोडून काढण्याची जबाबदारी ही प्रत्येकाची आहे ही बाब शिक्षणाच्या माध्यमातून प्रत्येकावर बिम्बावयास हवी। आणि अशा विचारांच्या शाळांची निर्मिती ही देशात व्हावयास हवी। शिक्षण हे जातिभेदातीत हवे। राष्ट्राचा उद्धार हेच राष्ट्रीय शिक्षणाचे ध्येय आहे आणि ह्यासाठी राष्ट्रीय शाळांची आवश्यकता आहे। ज्या स्वराज्याचे हक्क आपल्या हाती आहे त्याबाबतचे ज्ञान हे मुलांना द्यायला हवेच।
- स्वराष्ट्राकरिता शिक्षण : लोकमान्यांच्या शैक्षणिक विचारांचा हा गाभा आहे। देश ओळखण्यास शिकणे म्हणजे राष्ट्रीय शिक्षण हा अत्यंत मोलाचा विचार त्यांनी दिला। केवळ साक्षरता महत्त्वाची नाही तर देश वाचता आला पाहिजे। साक्षरतेच्या पलीकडे जाणारी ही संकल्पना आहे। आपली स्थिती, आपला देश, पुढची पिढी, देशाचे भवितव्य, इत्यादी बाबींची ओळख ज्या शिक्षणातून होते ते राष्ट्रीय शिक्षण होय। आणि ह्यासाठी राष्ट्रकार्य करणारा माणूस घडविणारे शिक्षण आवश्यक आहे आणि ह्यासाठी जो अभ्यासक्रम आवश्यक आहे तो राष्ट्रीय भावनेचा परिपोष करणारा हवा। राष्ट्रीय वृत्ती निर्माण करणारा हवा। राष्ट्रात विद्वान निपजत नसतील तर ते राष्ट्र बुडाले म्हणून समजावे हा त्यांचा विचार होता। ज्ञानानेच देशाचा उत्कर्ष होतो।
- स्वावलंबना करिता शिक्षण : शिक्षणाने देश, व्यक्ती स्वावलंबी झाले पाहिजे। व्यक्तीतील पुरुषार्थ जागा झाला पाहिजे। तत्कालीन शिक्षण जे कारकून बनविणारे होते त्यावर हे प्रत्युत्तर होय। भारत हा वास्तविक पाहता कृषिप्रधान देश। पण ह्या देशातील शेतकरी, कष्टकरी हा परावलंबी ही कल्पनाच त्यांना मान्य नव्हतीच। हा शेतकरी कृषी शिक्षणात परिपूर्ण हवा। राष्ट्राची जी बलस्थाने आहेत त्याच्याच माध्यमातून देशाचा विकास घडतो। हे प्रत्येक देशाच्या बाबतीत जसे लागू पडते तसेच ते आपल्या देशाच्या बाबतीतही लागू पडते आणि म्हणूनच व्यक्तीची, देशाची बलस्थाने ओळखून शिक्षण प्रक्रिया ही राष्ट्राभिमुख असावी। स्वावलंबन शिक्षण मांडताना त्यांनी प्रत्येक व्यवसायातील माणसांनी आपल्या व्यवसायाचे शास्त्र शुद्ध शिक्षण घेतले तर त्याचा व्यवसाय तो अधिक समर्थ पणे करू शकतो। शेतकऱ्याला शेतीचे शिक्षण, लाकूड काम करण्यास इच्छुक त्याला सुतारकामाचे शिक्षण अशा बाबी महत्वाच्या आहेत। हे भारताच्या विकासाचेही मॉडेल त्यांनी आधीच सांगून ठेवले आहे।
- स्वधार्माकरिता शिक्षण : धर्म शिक्षणातून राष्ट्र शिक्षण ही संकल्पना त्यांना अपेक्षित आहे। शिक्षणातून संस्कृती, स्वधर्म जर समजत नसेल तर ते शिक्षण वांझोटे आहे आणि ह्याकारीताच धर्म आणि शिक्षण ह्यांचा काय संबंध आहे हे प्रत्येक व्यक्तीला समजणे अत्यंत आवश्यक आहे। धर्माचे ज्ञान जर व्यक्तीला झाले नाही तर ते कर्तव्य पासून दूर होतात। व्यक्तीला बालपणापासूनच पूर्व परंपरेचे ज्ञान द्यावयास हवे। प्रत्येक धर्माच्या विद्यार्थ्याला त्याच्या धर्माचे ज्ञान मिळावयास हवे। धर्म तत्त्वाचे अध्ययनाची सोय शाळामध्ये हवी। पापा पासून परावृत्त होण्यासाठी धर्म शिक्षणाची आवश्यकता आहे। जसे उद्योग धंद्याचे शिक्षण देणे गरजेचे आहे तसेच धर्माचे शिक्षण देणे गरजेचे आहे। ह्यातून विद्यार्थ्याला धर्माबाबतची सार्वभौम तत्वे कळतात आणि समाजातील धर्मभेद नाहीसा होण्या साठी मदत होते। धर्म शिक्षणाने सचोटी, सत्याप्रियता, प्रामाणिकपणा, कणखरपणा, बाणेदारपणा अंगी येतो आणि म्हणूनच शिक्षणाच्या जोडीला धर्म शिक्षण हवे। शिक्षणाला धार्मिक मूल्याची जोड देण्याच्या दृष्टीकोनातून हा विचार अत्यंत महत्त्वाचा आहे। धर्म ऐक्यातून राष्ट्र ऐक्य हा विचार त्यांचा आहे।
- स्वभाषा शिक्षणाचे मध्यम : सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे आपले तत्वज्ञान जे संस्कृत भाषेत आहे त्यावर त्यांनी भर दिला। राष्ट्रीय शिक्षण जर सर्व पातळीवर अमलात आणावयाचे असेल तर अध्ययन अध्यापनाची भाषा ही एकच असायला हवी आणि ती देवनागरी हवी ह्यावर त्यांचा विशेष भर होता। स्वधर्म, स्वदेश, स्वभाषा ह्याचा पुरस्कार करतांना इंग्रजी भाषेचे वर्चस्व कमी करण्यासाठी शिक्षणाचे मध्यम मातृभाषा असायला हवे ह्यावर त्यांनी भर दिल्याचे आढळते। कारण ज्ञान संपादनाचे प्रभावी मध्यम हे मातृभाषा आहे। इंग्रजी भाषेमुळे आपला स्वाभिमान गळाला, धैर्य संपले, धर्माभिमान, कल्पकता इ। सर्जनशील बाबींचा ऱ्हास झाला अशी परिस्थिती त्याही काळात होती। आणि म्हणून ज्ञान संपादन हे स्वभाषेतूनच व्हावे असा अट्टाहास त्यांनी आपल्या विचारांमध्ये मांडला आहे। महाराष्ट्रात साधू संत कवी ह्यांनी मातृभाषेची सेवा करून आपले विचार समाजापर्यंत पोहोचविले ह्यातून समाज शिक्षण तर घडलेच पण त्यामुळे त्यामुळे स्वभाषा अभिमान जागृत झाला, ज्ञानाचा प्रसार झाला।
- नागरिक घडविणारे शिक्षण : शिक्षणातून उत्तम नागरिक घडला पाहिजे। वास्तविक राजकीय शिक्षण लोकमान्य ह्यांना अपेक्षित आहे। परंतु राजकीय शिक्षण ह्या शब्दाचा विपर्यास होऊ शकतो म्हणून नागरिक घडविणारे शिक्षण ही संकल्पना लोकमान्य ह्यांनी वापरली। शिक्षण हे देशासंबंधीचा विचार करणारे हवे। तत्कालीन परिस्थितीत राणीचा जाहीरनामा हा आमच्या हक्कांचा पाया आहे हा विचार शाळेतून शिकविला जाई। आजच्या परिस्थितीत आमच्या देशाची घटना संविधान मुलांना शिकविणे महत्त्वाचे आहे। देशाच्या अर्थव्यवस्थेची माहिती, समाजकारण, ह्या बाबी विद्यार्थ्यांना कळायला हव्यात व ह्यासाठी देशातील संपन्न नागरिकांनी पुढाकार घ्यावयास हवा। कृषी शिक्षण, धंदे शिक्षण, व्यावसायिक शिक्षण मिळाले तर देशाची गरज भागविणारा नागरिक तयार होईल। असा नागरिक त्यांना शिक्षणातून अपेक्षित होता।
लोकमान्यांची शिक्षणाची ही सहा सूत्रे वैश्विक आहेत, सार्वकालिक आहेत। ही पंचसूत्रीच्या आधारे त्यांनी शिक्षणाच्या विविध पैलूवर भर दिला त्यात प्रामुख्याने धर्मशिक्षण, धन्देशिक्षण, औद्योगिक शिक्षण, कृषी शिक्षण, लष्करी शिक्षण, शारीरिक शिक्षण, लोक शिक्षण, स्त्री शिक्षण, समाज शिक्षण, चारित्र्य शिक्षण, संस्कृत शिक्षण अशा विध पैलूंचा विचार त्यांनी केला आहे।
गुरुशिष्य : राष्ट्रीय शिक्षणाच्या दृष्टीकोनातून त्यांनी गुरु आणि शिष्यांचा विचार केला आहे। गुरूची परिभाषा करताना ते म्हणतात की राष्ट्रीय उठावाकरिता जे प्रेरित करतात तेच खरे गुरु होत। तरुण पिढीस राष्ट्रहिताच्या गोष्टी समजावून सांगणे आणि तरुणपणापासूनच तद्नुकुल आचरण करण्याची त्यांच्या मनात प्रवृत्ती निर्माण करणे हेच खऱ्या गुरुचे कर्तव्य आहे। राष्ट्रहिताची उन्नतीची तत्वे शिक्षकांनी विद्यार्थ्यांना शिकवावी ह्या दृष्टीने शिक्षक हा राष्ट्राभक्तच असावा असे त्यांना अभिप्रेत आहे। गुरु जेव्हा धनाला विद्येपेक्षा महत्त्व देतो तेंव्हा तो पोटभीरु ठरतो। ह्यासाठी विद्यार्थ्यांशी बांधिलकी आवश्यक आहे। विद्या हे श्रेष्ठ दैवत आहे। आणि गुरुनी त्याची आराधना करावी। तत्कालीन मुत्सद्दी राज्यकर्त्यांनी जी शिक्षणाची दुरवस्था केली त्याबद्दल लोकमान्यांच्या मनात तीव्र असंतोष होता। शिष्याचे राष्ट्रहित पाहणारा शिक्षक त्यांना महत्वाचा वाटतो। ह्याकरिता त्यांनी आपल्या शिक्षण विषयक लिखाणात अनेक उदाहरणे दिल्याचे आपणास आढळते। राष्ट्र हितापासून दूर नेणारा शिक्षक अपात्र होय असे परखडपणे त्यांनी मत व्यक्त केले आहे। आणि मी केवळ राष्ट्राचा आहे ही धारणा पक्की करून जो राष्ट्राला परिपूर्णतेने जाणून घेतो, राष्ट्राचे सर्वंकष ज्ञान प्राप्त करतो तो खरा विद्यार्थी आहे ही संकल्पना त्यांनी मांडली। गुरु शिष्य संबंधात राष्ट्रहित हा समान दुवा असायला हवा।
लोकमान्यांच्या शिक्षण विषयक विचारात जरी तत्कालीन परिस्थितीचा विचार होता तरी आजही त्यांचे विचार हे सार्वकालिक वाटतात आजही त्यांच्या विचाराची शिक्षण क्षेत्राला नितांत गरज आहे। शिक्षणासमोर आज बरीच आव्हाने आहेत। ह्यात सर्वात महत्त्वाचे आव्हान जर कोणते असेल तर ते म्हणजे मूल्य संवर्धन, ध्येय निष्ठा, प्रखर राष्ट्रभक्ती। अशा परिस्थितीत लोकमान्यांची आठवण झाल्याशिवाय राहत नाही।
(लेखक शासकीय अध्यापक महाविद्यालयाचे प्राचार्य आहेत।)
और पढ़े : लोकमान्य तिलक जी द्वारा लिखित ‘गीता रहस्य’ एक अद्भुत साहित्य कृति