– ৰবি কুমাৰ
পাঞ্জাবী ভাষাত এটা প্ৰবাদ আছে –
“চবেৰে জে চাৰ বজে জগ্গে তাঁ
দেন্ন বত্তী ঘন্টে দা হো জান্দা”।
অৰ্থাৎ ৰাতিপুৱা চাৰি বজাত এজন ব্যক্তি উঠিলে দিনটো ২৪ ঘণ্টাৰ সলনি ৩২ ঘন্টাৰ হৈ পৰে। প্ৰশ্ন উত্থাপন হয় – দিনটো মাত্ৰ ২৪ ঘণ্টাৰ, তেন্তে আৰু আঠ ঘণ্টা কেনেকৈ বাঢ়িব?
আজিকালি সকলোৰে মনত শিক্ষা সম্পৰ্কে সজাগতাৰ সৃষ্টি হৈছে। এই সজাগতাৰ বাবেই ‘মোৰ সন্তান পঢ়া-শুনা কৰিব আৰু পঢ়ি-লিখি ভাল মানুহ হ’ব’, এই ভাৱ সকলোৰে মনত থাকে আৰু পৰিয়ালৰ লোকে এই বিষয়ে আগ্ৰহো কৰে। ভাল শিক্ষাৰ বাবে জোৰ দিয়াটো ঠিক কথা। ভাল শিক্ষাৰ বাবে মন আৰু বুদ্ধিৰ প্ৰস্তুতি আৰু সময়ৰ উপলব্ধতা প্ৰয়োজনীয়। এইবিলাকৰ লগত খাদ্য আৰু শাৰীৰিকৰ সম্পৰ্ক কি, ইও এক ভাবিবলগীয়া কথা। আহক আমি ইয়াৰ বিষয়ে বুজিবলৈ চেষ্টা কৰোঁ।
মন আৰু বুদ্ধিৰ কাৰ্য
মনটোৱে কি কৰে? মনটোৱে ভাবে। মনটোৱে কামনা কৰে। মনলৈ নানা ধৰণৰ ভাৱনাই ক্ৰিয়া কৰে। মনটো চঞ্চল।
গীতাত কোৱা হৈছে,
“চঞ্চলম হি মনঃ কৃষ্ণ প্ৰমাথি বলৱদ্দৃঢ়ম্। তস্যাহং নিগ্রহং মন্যে ৱায়োৰিৱ সুদুষ্কৰম্।।”
(৬/৩৪)।
অৰ্থাৎ, মনটো অতি চঞ্চল, জোৰদাৰ স্বভাৱৰ, অতি দৃঢ় আৰু শক্তিশালী। সেয়েহে ইয়াক নিয়ন্ত্ৰণ কৰাটো মই বতাহ নিয়ন্ত্ৰণ কৰাৰ দৰে অতি কঠিন বুলি বিবেচনা কৰোঁ।
ঈৰ্ষা, ঘৃণা, খং আদি মনত উদয় হয়। মনটো শান্ত হোৱা উচিত। মনত একাগ্ৰতা থাকিব লাগে। একাগ্ৰতা কেৱল শান্ত মনতহে আহিব। বুদ্ধিয়ে কি কৰে? মনটোৱে চিন্তা কৰে কিন্তু সিদ্ধান্ত ল’ব নোৱাৰে। বুদ্ধিয়ে সিদ্ধান্ত লোৱাৰ কাম কৰে। বুদ্ধিৰ কিছুমান শক্তি হ’ল – উপলব্ধি-অনুভূতি-স্মৃতি, যুক্তি-অনুমান, কল্পনা, সংশ্লেষণ-বিশ্লেষণ। যেতিয়া মন শান্ত আৰু একাগ্ৰ হৈ পৰে, তেতিয়া বুদ্ধিত উক্ত শক্তিবোৰ জাগ্ৰত হয়। এই শক্তিসমূহৰ জাগৰণৰ পিছত বুদ্ধিত বিবেক (উচিত-অনুচিতৰ জ্ঞান) জাগি উঠে।
কঠোপনিষদত কোৱা হৈছে –
‘আত্মনাম্ ৰথিনং ৱিদ্ধি শৰিৰাং ৰথমেৱ তু।
বুদ্ধিং তু সাৰথিং ৱিদ্ধি মনঃ প্ৰগ্ৰহমেৱ চ।। অৰ্থাৎ এই দেহাটো হৈছে এখন ৰথ। এই ৰথত ৰথৰ অধিপতি (জীৱাত্মা) বহি আছে। এই ৰথৰ সাৰথী হ’ল বুদ্ধি আৰু মনটো হৈছে লেকাম।
গতিকে মনটো এটা বিবেকবান বুদ্ধিৰ নিয়ন্ত্ৰণত থাকিলে এজন ব্যক্তিয়ে সঠিকভাৱে চিন্তা কৰিবলৈ আৰু আচৰণ কৰিবলৈ সক্ষম হয়।
মন আৰু বুদ্ধিৰ বিকাশত ভোজন আৰু শাৰীৰিকৰ স্থান
চান্দোগ্যোপনিষদত আহাৰ সম্পৰ্কীয় এটা মন্ত্ৰ আছে-
আহাৰ শুদ্ধো সত্ত্বঃ শুদ্ধি, সত্ত্বঃ শুদ্ধি ধ্ৰুৱাস্মৃতিঃ।
স্মৃতি লব্ধ্ৱা সৰ্ব গ্ৰন্থিনাম্ বিপ্ৰমোক্ষঃ।
অৰ্থাৎ বিশুদ্ধ আৰু সাত্ত্বিক আহাৰৰ যোগেদি সত্ত্ব বৃদ্ধি হয়, সত্ত্ব বৃদ্ধিৰ ফলত স্মৃতি অদমনীয় হৈ থাকে আৰু এনে স্থিৰ স্মৃতি থাকিলে মনৰ সকলো বন্ধন মুকলি হয়।
আহাৰ মানে খাদ্য, পানী আৰু বায়ু আৰু বিহাৰ মানে দৈনিক কৰ্মসূচী, টোপনি, শাৰীৰিক খেলা-ধূলা, ৰঙ-ৰহইচ, কথা-বাৰ্তা আদি। আহাৰ-বিহাৰ দুয়োটা ঠিকে থাকিলে শৰীৰৰ লগতে মনটোও প্ৰফুল্লিত থাকে আৰু সুখৰ অনুভৱ হয়। যদি মন সুখী হৈ থাকে আৰু আনন্দত থাকে তেন্তে বুদ্ধিয়েও সঠিক ভাৱে কাম কৰিব। মন আৰু বুদ্ধিয়ে সঠিকভাৱে কাম কৰিলে অধ্যয়নো ভাল হ’ব।
দুখন বিদ্যালয়ত বন্দনা সভাত প্ৰতিদিনে ১০ মিনিটৰ শাৰীৰিক কাৰ্যকলাপ আৰম্ভ কৰা হ’ল। আচাৰ্যসকলৰ পৰা ইয়াৰ প্ৰভাৱ সোধাত তেওঁলোকে ক’লে যে শিশুসকল শেষৰ পিৰিয়ডলৈকে স্ফূৰ্তিত থাকে আৰু প্ৰথম পিৰিয়ডৰ দৰেই তেওঁলোকৰ মাজত অধ্যয়নৰ উৎসাহ থাকে। এই বিষয়ে এচাম ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক সোধাতো একেই উত্তৰ পোৱা গ’ল।
আন এখন বিদ্যালয়ত বছৰত দুবাৰকৈ শাৰীৰিক ক্ষমতা মাপন (বেটাৰী টেষ্ট) কৰা হৈছিল। তাত শাৰীৰিক ক্ৰিয়া-কলাপৰ সমান্তৰালভাৱে আহাৰ-বিহাৰ সম্পৰ্কীয় সৰু সৰু কথাবোৰৰ প্ৰতিও গুৰুত্ব প্ৰদান কৰা হ’ল। এইবিলাকৰ নিশ্চিত সুফলো পোৱা গ’ল।
অষ্টম শ্ৰেণীৰ এজন ল’ৰাৰ বেটাৰী টেষ্টৰ সময়ত ওজন আছিল ৭৫ কিলোগ্ৰাম। পিছলৈ তেওঁক শাৰীৰিক ক্ৰিয়া-কলাপৰ লগতে সঠিক খাদ্যাভ্যাস আৰু পদ্ধতিগত ৰুটিনৰ বিষয়ে জ্ঞান দিয়া হ’ল। ল’ৰাজনে নিৰ্দেশনা মানি ১৫ কেজি ওজন কমাবলৈ সক্ষম হ’ল। শিশুটিৰ পিতৃ-মাতৃৰ সৈতে হোৱা কথা-বতৰাত জনা গ’ল যে ওজন কমোৱাৰ উপৰিও তেওঁৰ স্বভাৱতো পৰিৱৰ্তন হৈছে। সেই শিশুটিয়ে আৰু আগৰ তুলনাত বেছি একো খাবলৈ জোৰ নকৰে। একেদৰে নৱম শ্ৰেণীৰ এজন ছাত্ৰৰ অভিভাৱকে বিদ্যালয়লৈ আহি কৈছিল যে তেওঁৰ সন্তান খঙাল আৰু খিংখিঙীয়া স্বভাৱৰ আছিল। কিন্তু যেতিয়াৰ পৰা তেওঁ শাৰীৰিক আৰু ক্ৰীড়া প্ৰতিযোগিতাত অংশগ্ৰহণ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছে, তেতিয়াৰ পৰা তেওঁৰ স্বভাৱৰ বহু পৰিৱৰ্তন হৈছে। তেওঁ এতিয়া পৰিয়ালৰ আন সদস্যসকলৰ সৈতেও মিত্ৰ হিচাপে থাকে। আন কিছুমান ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ ক্ষেত্ৰতো একেধৰণৰ ফলাফল পোৱা গ’ল।
টোপনি আৰু পঢ়া-শুনাৰ সন্দৰ্ভত কোৱা হৈছে যে যিসকল ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে ৰাতি সোনকালে শুৱে আৰু ৰাতিপুৱা সোনকালে সাৰ পায়, তেওঁলোকৰ অধ্যয়নৰ ক্ষমতা অধিক হয়। ৰাতি দেৰিলৈকে পঢ়া-শুনা কৰাৰ পৰিৱৰ্তে পুৱা সোনকালে উঠি পঢ়িলে তেওঁলোকৰ স্মৃতি শক্তি বৃদ্ধি পায়।
আহাৰ-বিহাৰৰ সৰু সৰু কথাবোৰে শিশুৰ মন আৰু বুদ্ধিমত্তাৰ বিকাশত প্ৰভাৱ পেলায়। শৈশৱত অভ্যাসৰ দ্বাৰা এই সৰু সৰু কথাবোৰৰ প্ৰৱৰ্তনৰ লগে লগে জীৱন বিকাশৰ দিশত আগবাঢ়িব। মন আৰু বুদ্ধিৰ বিকাশৰ ফলত স্বয়ংক্ৰিয়ভাৱে অধ্যয়নতো প্ৰভাৱ পৰিব। ভাৰতীয় জীৱনশৈলী আধাৰিত আহাৰ-বিহাৰক আঁকোৱালি লৈ আগবাঢ়িব লাগে নে কেৱল পাঠদানৰ কামত হেঁচা দিব লাগে এই কথা চিন্তা কৰাৰ সময় আহি পৰিছে।
(লেখক বিদ্যা ভাৰতী দিল্লী প্ৰদেশৰ সংগঠন মন্ত্ৰী তথা বিদ্যা ভাৰতী প্ৰচাৰ বিভাগৰ কেন্দ্ৰীয় টোলীৰ সদস্য।)
और पढ़ें : बालक के मन, बुद्धि और शिक्षण पर आहार-विहार का प्रभाव